Baal (hebr. Ba'al, pan, władca), pierwotnie imię pospolite, później nazwa bóstwa.
1. Imię pospolite o znaczeniu politycznym, podobnie jak w języku akadyjskim, występuje dość często w Biblii hebrajskiej (np. Iz 16,8; 26,13); oznacza nadto małżonka (np. Rdz 20,3; Wj 21,3. 22; Pwt 22,22), przynależność lub stan posiadania (Wj 21,28.34; Joz 24,11).
2. Bóstwo semickie, którego kult rozpowszechniony był zwłaszcza u zachodnich Semitów od północnego Libanu aż po Egipt. W literaturze ugaryckiej występuje jako Baal lub Alijan-Baal, bóg deszczu, urodzaju i płodności, syn Dagona. Prowadzi on walkę z bogiem suszy i śmierci Motem, synem Ela. Jako towarzyszka Baala wymieniana jest niekiedy Aszera, występująca jednak także jako żona Ela. Teksty zachodnio-semickie często identyfikują Baala z Adadem, bogiem burzy i deszczu; największe podobieństwo z nim wykazuje Baal-Szamim (pan nieba). W Kanaanie przypisywano specjalną władzę nad okolicami, rzekami, lasami, a nawet studniami niewidzialnym bóstwom, określanym jako Baale (be'alim). Starodawne nazwy miejscowości zachowały jeszcze niekiedy element teoforyczny rdzenia Ba’al: Baal-Meon (Lb 32,38); Baalat-Beer (Joz 19,8); Baal-Tamar (Sdz 20,33). Wynika stąd, że poszczególne miasta czciły tego samego Baala pod różnymi nazwami, np. Baal-Berit u Sychemitów (Sdz 8,33; 9,4), Baal-Peor u Moabitów (Lb 25,3.5; Pwt 4,3), Baal-Zebul (w BT - Beelzebub) w Ekron (2 Krl 1,2-3.6.16). Także góry związane były z kultem Baala: Baal-Hermonu (Sdz 3,3; 1 Krn 5,23), Baal-Karmelu (1 Krl 18,20nn), Baal-Sefon (por. Wj 14,2.9; Lb 33,7); epigrafia starosemicka mówi także o Baalu-Libanu. Babilońskim odpowiednikiem Baala był Bel wzmiankowany kilkakrotnie w ST (szczególnie Dn 14,1-22). W Egipcie, począwszy od XIV w. przed Chr., oddawano cześć Baal-Dapuna, szczególnie w Tachpanches, dobrze znanym w ST (np. Jr 43,7). Kult Baala na całym starożytnym Wschodzie przetrwał aż do czasów hellenistycznym, np. w Hatra (koło Asur) znaleziono świątynię Baal-Szamina z III w. przed Chr.
Izraelici zetknęli się z kultem Baala być może jeszcze przed opuszczeniem Egiptu; pewne akcenty historii patriarchów i opowiadania etiologiczne wydają się to potwierdzać, a egipskie ośrodki kultu Baala (np. Tachpanches) leżały w bezpośrednim sąsiedztwie ziemi Goszen. W każdym razie na trasie wędrówki Izraelitów z Egiptu do Kanaanu położone było Baal-Sefon w pobliżu Morza Czerwonego (por. Wj 14,2.9; Lb 33,7) oraz Baal-Peor w Moabie (por. Lb 25,3.5; Pwt 4,3). Trudno ustalić, czy określenie „Baal” (w znaczeniu „pan”) stosowano w Izraelu powszechnie także w odniesieniu do Jahwe; wskazywałyby na to imiona własne z elementem teoforycznym, używane przez Izraelitów (np. Jerubbaal - Sdz 6,32; 7,1; Eszbaal - 1 Krn 8,33; Meribbaal - 1 Krn 8,34; Baaljah - 1 Krn 12,6). Później imiona te w ramach walki z kultem Baala zmieniono tendencyjnie na boszet (hańba) - por. np. 1 Krn 8,34 z 2 Sm 4,4.
Właściwy konflikt między różnymi postaciami naturalistycznych kultów Baala a jahwizmem wywiązał się po zdobyciu Kanaanu i zetknięciu się z miejscowymi wierzeniami (Sdz 6,25-32). Mimo że Jahwe pozostawał zawsze narodowym bogiem Izraela, obok niego oddawano dość powszechnie cześć także miejscowym bóstwom, określanym ogólnie jako „baale”. Jeszcze częstszym zjawiskiem był synkretyzm religijny polegający na oddawaniu czci Jahwe na sposób kultów kananejskich na wzgórzach (bamot) lub przy świętych pniach (Aszery). Niektórzy królowie izraelscy (Achab) oraz judzcy (Achaz, Joram i Atalia - por. 2 Krl 11,18; 2 Krn 28,2; Manasses - 2 Krl 21,3) popierali kult Baala z przyczyn politycznych lub z niechęci do jahwizmu. Pod wpływem Izebel, księżniczki tyryjskiej, żony Achaba, wybudowano nawet świątynię Baala w Samarii (1 Krl 16,32) i wprowadzono ekstatycznych proroków Baala do państwa północnego; tych ostatnich zwalczał Eliasz (1 Krl 17-18), definitywnie ich działalność w związku z zamachem stanu zniósł Jehu.
Odpowiednik żeński Baala, Baalat, znany szeroko w Palestynie (np. b‘lt gbl - Pani Byblos w listach z Tell el-Amarna), występuje w ST jedynie w nazwach miejscowości (Joz 15,11.29); kult jej związany był niewątpliwie z Anat, Asztarte, i Aszerą; zależność między „królową nieba” (Jr 7,18; 44,17-19.25) a Baalat nie jest ustalona.
Lech Stachowiak
