Walka Jezusa ze złym duchem | Domena publiczna

Tekst w przekładzie Biblii Tysiąclecia

14 Gdy przyszli do uczniów, ujrzeli wielki tłum wokół nich i uczonych w Piśmie, którzy rozprawiali z nimi. 15 Skoro Go zobaczyli, zaraz podziw ogarnął cały tłum i przybiegając, witali Go. 16 On ich zapytał: «O czym rozprawiacie z nimi?» 17  Jeden z tłumu odpowiedział Mu: «Nauczycielu, przyprowadziłem do Ciebie mojego syna, który ma ducha niemego. 18 Ten, gdziekolwiek go pochwyci, rzuca nim, a on wtedy się pieni, zgrzyta zębami i drętwieje. Powiedziałem Twoim uczniom, żeby go wyrzucili, ale nie mogli». 19 Odpowiadając im, [Jezus] rzekł: «O plemię niewierne, jak długo mam być z wami? Jak długo mam was znosić? Przyprowadźcie go do Mnie!» 20 I przywiedli go do Niego. Na widok Jezusa duch zaraz począł miotać chłopcem, tak że upadł na ziemię i tarzał się z pianą na ustach. 21 Jezus zapytał ojca: «Od jak dawna to mu się zdarza?» Ten zaś odrzekł: «Od dzieciństwa. 22 I często wrzucał go nawet w ogień i w wodę, żeby go zgubić. Lecz jeśli coś możesz, zlituj się nad nami i pomóż nam!». 23 Jezus mu odrzekł: «Jeśli możesz? Wszystko możliwe jest dla tego, kto wierzy». 24 Zaraz ojciec chłopca zawołał: «Wierzę, zaradź memu niedowiarstwu!» 25 A Jezus, widząc, że tłum się zbiega, rozkazał surowo duchowi nieczystemu: «Duchu niemy i głuchy, rozkazuję ci, wyjdź z niego i więcej w niego nie wchodź!». 26 A ten krzyknął i wyszedł, silnie nim miotając. Chłopiec zaś pozostawał jak martwy, tak że wielu mówiło: «On umarł». 27 Lecz Jezus ujął go za rękę i podniósł, a on wstał. 28 A gdy przyszedł do domu, uczniowie pytali Go na osobności: «Dlaczego my nie mogliśmy go wyrzucić?» 29 Powiedział im: «Ten rodzaj można wyrzucić tylko modlitwą <i postem>». 30 Po wyjściu stamtąd przemierzali Galileę, On jednak nie chciał, żeby ktoś o tym wiedział. 31 Pouczał bowiem swoich uczniów i mówił im: «Syn Człowieczy będzie wydany w ręce ludzi. Ci Go zabiją, lecz zabity, po trzech dniach zmartwychwstanie». 32 Oni jednak nie rozumieli tych słów, a bali się Go pytać.

Kompozycja literacka

Omawiany fragment składa się z dwóch mniejszych jednostek: uwolnienie epileptyka (9,14-29) i druga zapowiedź męki (9,30-32). Obydwie jednostki są rozdzielone geograficznie. Uwolnienie epileptyka należy do dłuższej sekcji 9,2-29 i jest powiązane z przemienieniem. Dzieje się, bowiem, po zejściu z góry przemienienia, gdzieś u jej podnóża, wśród grona uczniów, którzy czekali na Jezusa, Piotra, Jakuba i Jana. Niektórzy umiejscawiają to wydarzenie na terenie dzisiejszej arabskiej wioski Daburija leżącej u stóp góry Tabor. Zapowiedź męki ma miejsce gdzieś indziej w Galilei, już po opuszczeniu podnóża góry.Gatunek literacki. Pierwszy fragment to narracja o cudzie. Składa się z następujących elementów: opis przypadku (9,14-18), dialog Jezusa ze świadkami zdarzenia (9,19-24), uwolnienie (9,25-27) i konkluzja (9,28-29). Drugi fragment to druga z trzech zapowiedzi męki Jezusa. Zapowiedzi te są celowo umieszczone w tekście przez redaktora i odpowiednio tam rozmieszczone, aby wprowadzić pewną dramaturgię w narrację. Mimo, że Jezus jest jeszcze daleko od Jerozolimy, to kolejne zapowiedzi już przenoszą tam czytelnika wskazując jednocześnie celowość całej misji Jezusa i poszczególnych wydarzeń. Tutaj druga zapowiedź pojawia się zaraz po spektakularnym egzorcyzmie tak, jakby Jezus chciał ostudzić umysły obserwatorów tego wydarzenia i pokazać, że chociaż posiada Boską moc nad demonem, to jego misją jest jednak oddać życie.

Uwagi filologiczne

Aby lepiej zrozumieć omawiany tekst warto zwrócić uwagę na niektóre terminy, które się w nim pojawiają. Uwagę zwraca reakcja ludzi na przybywającego z góry przemienienia Jezusa. W zasadzie każdy polski przekład oddaje ją inaczej. Pojawiają się tu określenia od podziwu (Biblia Tysiąclecia, Biblia Paulistów) poprzez zdziwienie (Biblia Nowego Przymierza), podniecenie (Biblia Poznańska) po strach (Biblia Gdańska). Występujący tu czasownik ekthambeo najbliższy jest znaczeniom: „być zdumionym”, „być zmartwionym”, „być zaalarmowanym”. Mamy tu, zatem, do czynienia raczej ze zdumieniem, które alarmuje, czyli budzi do myślenia, niż z samym podziwem. Dla ludzi czekających u podnóża góry Jezus po prostu się oddalił. Nie byli oni świadkami przemienienia i zaprzeczałoby to celowości tego wydarzenia, gdyby Jezus ukazał im się jeszcze w jakimś stopniu jaśniejący u podnóża góry i przez to wprawił ich w podziw. Raczej Jego przyjście było dla nich nieoczekiwane, dlatego wprawiło w zdumienie i „zaalarmowało”, czyli zrodziło pytanie: czy ten Nauczyciel, który właśnie do nas idzie, jest w stanie zaradzić coś w kwestii tarzającego się po ziemi chłopca? Egzegeci i komentatorzy Pisma Świętego dyskutują cały czas nad tym, czy chłopiec ten był rzeczywiście opętany, czy po prostu chorował na epilepsję, którą wówczas traktowano jak opętanie, nie znając jej przyczyn. Z punktu widzenia użytego tu języka można powiedzieć, że chłopca opanował duch (pneuma), który był niemy. W Ewangeliach często egzorcyzmy nazywa się uzdrowieniem (por. Łk 6,18), a choroby wiąże się z działaniem złego ducha (por. Łk 13,16). Tu jednak mamy do czynienia z duchem (pneuma), który jest opisany jako moc sprawcza tego, że chłopiec był niemy. Po drugie duch reaguje na samą obecność Jezusa, czego nie obserwujemy w przypadku chorób (w.20). Po trzecie diagnoza o duchu niemym nie jest tylko wymysłem ojca dziecka (w.17), ale jest potwierdzona przez Jezusa (w.25).Ciekawym jest, że do opisu manifestacji demonicznych użyty jest tutaj czasownik kylio (kręcić, kręcić się, toczyć, turlać), który LXX używa m.in. do opisu czynności wtaczania kamienia (zob. Joz 10,18; 1Sm 14,33; Prz 26,27) podobnej do tej, którą wykonano przy grzebaniu Jezusa (por. Mk 15,46; tu pojawia się pokrewny czasownik złożony proskylio). Jednocześnie w w.27 na określenie uwolnienia chłopca pojawia się czasownik anistemi (powstać), który również w tym fragmencie (w.31) i wielu innych miejscach opisuje zmartwychwstanie Jezusa. Zatem miotanie chłopcem przez złego ducha jest tu przedstawione jak wpędzanie go w śmierć, do grobu. Działanie Jezusa, natomiast, jako przywracanie do życia. Bez wątpienia wydarzenie to, poza bezpośrednim skutkiem, jakim było uwolnienie chłopca spod władzy złego ducha, było również zapowiedzią zmartwychwstania. Chwilę wcześniej, na górze, Jezus objawia swoją Boską tożsamość i zapowiada wprost swoje zmartwychwstanie trójce wybrańców. U podnóża góry czyni to samo wobec tłumu, uczonych w Piśmie i uczniów w sposób bardziej zawoalowany, ale również spektakularny: przez egzorcyzm. Na koniec Jezus konkluduje całe wydarzenie słowami: «Ten rodzaj można wyrzucić tylko modlitwą <i postem>» (w.29). W tekście oryginalnym znajdziemy jedynie wzmiankę o modlitwie. Post, który stoi tutaj w nawiasie, pojawia się w drugorzędnych, choć licznych manuskryptach Mk. Post, jako element życia duchowego czy wręcz walki duchowej, jest wymieniany w NT w Łk 2,37, Dz 14,23, 2Kor 6,5; 11,27.

Orędzie teologiczne

Niewątpliwie fragment ten jest ważnym źródłem wiedzy dla katolickiej demonologii. Ukazuje plastycznie kontrast pomiędzy Jezusem – Zbawicielem, a złym duchem. Opisuje również sposób działania diabła i metodę uwolnienia spod jego władzy. Działanie złego ducha, które nazywamy współcześnie zniewoleniem lub opętaniem, może mieć podobne do chorobowych objawy. Ze współczesnego punktu widzenia wydaje się, że chłopiec cierpi tu będąc głuchoniemym i ma również objawy padaczkowe. Jednak sama obecność Jezusa wzmaga w nim te objawy co wskazuje, że nie są one wynikiem choroby, lecz opętania lub, że choroba, na którą cierpi, jest efektem działania złego ducha. W przypadku kobiety pochylonej nie tak łatwo utożsamić jej dolegliwość ze zniewoleniem, choć i tam pojawia się terminologia związana z walką ze złym duchem (por. Łk 13,10-17). Tutaj bezpośrednie działanie demona jest bardziej ewidentne. Demon jest zatem kimś, kto może powodować choroby, kto chce śmierci człowieka (por. w.22), kto przez manifestacje w pewien sposób uwłacza godności opętanego (por. w.18), kto może działać w człowieku przez długi czas (por. w.21), kto raz wypędzony może wrócić do człowieka (por. w.25; Łk 11,24-26). Uzdrawiająca i uwalniająca jest już sama obecność Jezusa (por. w.20), którą mamy przecież w Kościele nie symbolicznie, ale dosłownie: w Eucharystii, Słowie Bożym, sakramentach czy samej wspólnocie Kościoła. Jak widać w tym tekście, człowiek zniewolony najczęściej nie jest w stanie sam przyjść do Jezusa obecnego w zgromadzeniu (Kościele). Potrzebuje kogoś, kto go do Niego przyprowadzi. Proces uwalniania może przebiegać w taki sposób, że na początku sprawia wrażenie pogorszenia stanu uzdrawianej osoby (por. w.20). Fenomen taki nazywamy manifestacjami demonicznymi. Uwalniającą moc ma też sama wiara (por. w.19.23-24). Chodzi tu przede wszystkim o wiarę tego, kto przyprowadza opętanego do Jezusa (w.24), a także tych, którzy w Jego imię szafują władzą uwalniania (por. w.19). Jeśli jednak zwrot z w.23: „dla tego, kto wierzy” (dosł. „wierzącemu”) potraktujemy jako dativus commodi, to będziemy mieli tu do czynienia z wiarą opętanego: „wszystko jest możliwe wierzącemu”. Ten celownik opisywałby wówczas wiarę jako czynność opętanego, która jemu samemu przynosi korzyść. Zatem kwestia o czyją wiarę tutaj chodzi pozostaje otwarta. Oczywiście idealnie jest, żeby wykazywali się nią wszyscy trzej: opętany, przyprowadzający go oraz ci, którzy w imię Jezusa pełnią posługę uwalniania. Ostatecznym elementem uwalniającym chłopca jest rozkaz samego Jezusa, skierowany do demona (por. w.25). W przypadku uczniów jest nim przede wszystkim modlitwa (por. w.29). Wspierać niedowierzających szafarzy uwolnienia może również post, choć jak wspomniano, nie jest on wymieniony w tekście głównym, ale istnieje w chrześcijańskiej tradycji biblijnej jako ważny środek walki duchowej. Post jako skromny sposób życia z zupełnym powierzeniem się Opatrzności Bożej może być również czynnikiem otwierającym na posługę uwalniania (por. Mk 6,7-13)

Zapowiedź męki i zmartwychwstania (por. w.30-32) pełni tu  z jednej strony funkcję „chłodzącą” umysły i serca uczniów. Ich serca na pewno rozgrzało doświadczenie przemienienia (zob. 9,2-8), jak i bezpośrednio następującego po nim egzorcyzmu (zob. 9,14-29). Dlatego zapowiedź męki wydawać się może tutaj zupełnie nieadekwatna. I trudno dziwić się temu, że nie zrozumieli tej zapowiedzi (por. w.32). Trudno, bowiem, uwierzyć, a może lepiej rzec, wszystko w człowieku mówi, że jest to niemożliwe, żeby Mesjasz, który przed chwilą pokonał demona prowadzącego tego chłopca do śmierci, sam za chwilę miał tej śmierci podlegać. Ale, jak już wspomniano wyżej, zapowiedź ta pełni również funkcję kerygmatyczną. Ogłasza zmartwychwstanie Jezusa. Jezus nie tylko je ogłasza, ale też potwierdza, że jest ono w pewnym sensie już faktem, zarówno na górze przemienienia wobec Piotra, Jakuba i Jana, jak i w fakcie egzorcyzmu chłopca wobec szerokiej rzeszy świadków. Wskazuje na to już samo słownictwo, o którym wspomniano wyżej, a które nawiązuje do pogrzebu Jezusa i Jego zmartwychwstania, ale też sam fakt wyrzucenia złego ducha – związanego ze Sprawcą śmierci: „A śmierć weszła w świat przez zawiść diabła i doświadczają jej ci, którzy do niego należą” (Mdr 2,24). Jezus objawia się tutaj jako ktoś, kto ma nad nim władzę i odniesie nad nim ostateczne zwycięstwo – kładąc definitywnie kres jego panowaniu: „Teraz odbywa się sąd nad tym światem. Teraz władca tego świata zostanie wyrzucony precz. A Ja, gdy zostanę nad ziemię wywyższony, przyciągnę wszystkich do siebie». To mówił, oznaczając, jaką śmiercią miał umrzeć” (J 12,31-33). A ostatecznie pokona samą śmierć jako Zwycięzca śmierci, piekła i szatana, a wierzącym da udział w tym swoim zwycięstwie tak, jak wyzwolił swą boską mocą opętanego chłopca: „Gdzież jest, o śmierci, twoje zwycięstwo? Gdzież jest, o śmierci, twój oścień? Ościeniem zaś śmierci jest grzech, a siłą grzechu Prawo. Bogu niech będą dzięki za to, że dał nam odnieść zwycięstwo przez Pana naszego, Jezusa Chrystusa (1 Kor 15,55-57).

Ojcowie Kościoła

W omawianym opowiadaniu wątpliwości może wzbudzić powód opętania chłopca zwłaszcza, że tekst biblijny podaje, że był on pod władaniem złego ducha od dzieciństwa (w.21). Dla Bedy Czcigodnego jest to fragment będący potwierdzeniem nauki Kościoła o grzechu pierworodnym: „Wydaje się być jasnym, że żaden obecny jego własny grzech nie mógł tego wywołać. Niech katolik wspomni i wyzna, że nikt nie rodzi się na tym świecie wolny od skazy pierwszego wykroczenia. Niech błaga o łaskę Chrystusa, którą może on być «wyprowadzony z tego ciała śmierci przez Jezusa Chrystusa naszego Pana» (Rz 7,24)” (Będą Czcigodny, Komentarz do Ewangelii według św. Marka).

Jan Chryzostom, z kolei, brak wiary koniecznej do uwolnienia, wiąże z postacią ojca chłopca: „Pismo oznajmia, że ten człowiek był skrajnie słaby w wierze, co jest widoczne w czterech argumentach: przez to, że Chrystus mówi „Wszystko możliwe jest dla tego, kto wierzy” (Mk 9,23); przez to, że mężczyzna sam mówi, gdy On się zbliża „Zaradź memu niedowiarstwu” (Mk 9,24); przez to, że Chrystus rozkazuje diabłu, aby „więcej w niego nie wchodził” (Mk 9,25); i przez to, że mężczyzna znów mówi do Jezusa „jeśli możesz” (Mk 9,22)” (Jan Chryzostom, Ewangelia według św. Mateusza, Homilia 57.3).

I jeszcze komentarz Jana Chryzostoma na temat braku zrozumienia uczniów, o którym mowa w w.32, a który można również odnieść do niewiary przy egzorcyzmie: „To jest niesamowite dlaczego, skoro Piotr był upomniany (por. Mt 16,23; Mk 8,33), a Mojżesz i Eliasz rozmawiali (por. Mt 17,3; Mk 9,4; Łk 9,30), i widział przychodzącą chwałę, a Ojciec skierował głos z góry (por. Mt 3,17; 17,5; Mk 1,11; 9,7; Łk 3,22) i tak wiele cudów było uczynionych i zmartwychwstanie było wprost u drzwi (ponieważ On powiedział, że wcale nie będzie przebywał przez długi czas w śmierci, ale zmartwychwstanie trzeciego dnia), nawet po tym wszystkim oni nie pojęli co się wydarzyło. Raczej byli zakłopotani, ale nie zwyczajnie zakłopotani, ale niezmiernie smutni (por. Mt 17,23). Teraz wynikło to z ich bycia dotychczas nieświadomymi mocy Jego słów” (Jan Chryzostom, Ewangelia według św. Mateusza, Homilia 58.1).

Życie i nauczanie Kościoła

Nawiązując do omawianego fragmentu, Katechizm Kościoła Katolickiego tak opisuje problem niestałości w wierze: „Wiara jest darem danym człowiekowi przez Boga. Ten nieoceniony dar możemy utracić. Św. Paweł ostrzega przed tym Tymoteusza: Wystąp w dobrej walce, „mając wiarę i dobre sumienie. Niektórzy odrzuciwszy je ulegali rozbiciu w wierze (1Tm 1,18-19). Aby żyć, wzrastać i wytrwać w wierze aż do końca, musimy karmić ją słowem Bożym oraz prosić Pana, aby przymnażał nam wiary; powinna ona działać „przez miłość” (Ga 5,6), być podtrzymywana przez nadzieję i zakorzeniona w wierze Kościoła” (KKK 162).Z kolei wspomnianą w omawianym tekście „synowską śmiałość” w proszeniu o rzeczy trudne, Kościół komentuje następująco: „Jak Jezus prosi Ojca i składa Mu dziękczynienie przed otrzymaniem Jego darów, tak samo uczy nas tej synowskiej śmiałości: „Wszystko, o co w modlitwie prosicie, stanie się wam, tylko wierzcie, że otrzymacie” (Mk 11,24). Taka jest moc modlitwy, „wszystko jest możliwe dla tego, kto wierzy” (Mk 9,23), dla wiary, która „nie wątpi” (Mt 21,21). O ile Jezus jest zasmucony „niedowiarstwem” swoich bliskich (Mk 6,6) i „małą wiarą” swoich uczniów (Mt 8,26), o tyle jest pełen podziwu dla „wielkiej wiary” setnika rzymskiego (Mt 8,10) oraz kobiety kananejskiej (Mt 15,28)” (KKK 2610).Katechizm przypomina też, że swoją władzę uzdrawiania, za którą wszyscy tęsknią, Chrystus pozostawił w sakramentach: „W sakramentach Chrystus nadal «dotyka», aby nas uzdrowić” (KKK 1504).

Sztuka

Walka Jezusa ze złym duchem | Domena publiczna

Uzdrowienie opętanego chłopca (Kodeks średniowieczny) | Fot. Wikipedia

Rafael malując „Przemienienie” łączy je z bezpośrednio następującą po nim sceną uwolnienia chłopca | Fot. Wikipedia

Refleksja i modlitwa

Parę pytań pomocnych w osobistym rozważaniu tego słowa:

Na jakie ograniczenia napotyka moja wiara dzisiaj?

Z jakimi faktami jest to związane?

Do czego zaprasza mnie Jezus w tym słowie wobec ułomności mojej wiary?

Czy zapowiedź śmierci i zmartwychwstania Jezusa i fakt jego władzy nad złym duchem pomaga mi wobec świadomości własnej śmierci, choroby, epidemii? Jeśli nie, to dlaczego? Czego jeszcze nie rozumiem z tych słów (por. w.32)?

„Boże, Ojcze nasz, w pokorniej modlitwie przypominamy sobie słowa jednego z wyznawców Jezusa: wierzę, Panie, ale zaradź memu niedowiarstwu. Kiedy pozostaje w nas jakaś cząstka niewiary, właśnie wtedy Twoje miłosierdzie podtrzymuje naszą wiarę” (brat Roger z Taizé).

Literatura poszerzająca:

Pawlaczyk Bogusław, Zakrzewska Małgorzata: Biblia a medycyna. Wstęp Stanisław Gądecki. Poznań: Drukarnia i Księgarnia Świętego Wojciecha 2007.

Czerski Janusz: Egzorcyzmy w Piśmie Świętym. W: Egzorcyzmy w tradycji i życiu Kościoła. Red. Andrzej Żądło. Katowice: Księgarnia św. Jacka 2007.

Witkowski Stanisław: Ten rodzaj złych duchów (Mk 9,11-29). Salette 2011 nr 4 (335) s. 16-17.

Davies Jeremy: Egzorcyzmy w Biblii i w praktyce współczesnego Kościoła. Kraków: Wydawnictwo „M” 2011.

Zdjęcia

Wioska Deburiaj leżąca u stóp góry Tabor | Fot. Ewa Matraszek

Widok z góry Tabor na Galileę – miejsce drugiej zapowiedzi męki i zmartwychwstania | Fot. Grzegorz Górniak

Widok z góry Tabor na Galileę – miejsce drugiej zapowiedzi męki i zmartwychwstania | Fot. Ewa Matraszek

Opracował: Ks. dr Michał Zybała (Lublin)