Jacopo Tintoretto, Ukrzyżowanie | Fot. Wikipedia

Tekst biblijny w przekładzie Biblii Tysiąclecia

20b Następnie wyprowadzili Go, aby Go ukrzyżować. 21 I przymusili niejakiego Szymona z Cyreny, ojca Aleksandra i Rufusa, który wracając z pola właśnie przechodził, żeby niósł krzyż Jego. 22 Przyprowadzili Go na miejsce Golgota, to znaczy miejsce Czaszki. 23 Tam dawali Mu wino zaprawione mirrą, lecz On nie przyjął. 24 Ukrzyżowali Go i rozdzielili między siebie Jego szaty, rzucając o nie losy, co który miał zabrać. 25 A była godzina trzecia, gdy Go ukrzyżowali. 26 Był też napis z podaniem Jego winy, tak ułożony: «Król Żydowski». 27 Razem z Nim ukrzyżowali dwóch złoczyńców, jednego po prawej, drugiego po lewej Jego stronie. 28 Tak wypełniło się słowo Pisma: W poczet złoczyńców został zaliczony. 29 Ci zaś, którzy przechodzili obok, przeklinali Go, potrząsali głowami, mówiąc: «Ej, Ty, który burzysz przybytek i w trzech dniach go odbudowujesz, 30 zejdź z krzyża i wybaw samego siebie!» 31 Podobnie arcykapłani wraz z uczonymi w Piśmie drwili między sobą i mówili: «Innych wybawiał, siebie nie może wybawić. 32 Mesjasz, król Izraela, niechże teraz zejdzie z krzyża, żebyśmy widzieli i uwierzyli». Lżyli Go także ci, którzy byli z Nim ukrzyżowani.

Krytyka literacka

Kontekst i kompozycja

Fragment poddany analizie znajduje się w sekcji 14,1-15,47. Dotyczy ona wydarzeń mających miejsce w czasie ostatniej Paschy Jezusa spędzonej w Jerozolimie. Starannie skomponowana narracja św. Marka pragnie przekonać czytelników to wyznania razem z Setnikiem wiary w Jezusa Syna Bożego. R. Molloney uważa, że Ewangelista uzyskuje ten cel przez zastosowanie dwóch technik narracyjnych. Pierwsza z nich to tzw. interkalacja, czyli włączenie w główny wątek opowiadania innych pobocznych historii, które stanowią klucz interpretacyjny dla historii wiodącej. Drugi zabieg polega na opowiadaniu poszczególnych wydarzeń stosując ironię bazującą na wieloznacznym rozumieniu słów i wydarzeń. Ironia jako zabieg literacki jest starsza niż mowa. Jej użyteczność polega na prostym przeniesieniu czytelnika od sensu dosłownego do głębszej interpretacji zjawiska lub wydarzenia poddawanego opisowi. Często sens, który odbiorca odczytuje intuicyjnie jest sprzeczny z tym zamierzonym przez autora. W przypadku opisu męki i śmierci Chrystusa przez przywołanie tragicznych, pełnych okrucieństwa scen z końca życia Jezusa Ewangelista paradoksalnie ogłosi wypełnienie się Bożego planu.

Poniższą perykopę należy podzielić na dwie sekcje. Linia podziału przebiega w w. 25, który wieńczy opis ukrzyżowania.

15,20a–25 – ukrzyżowanie Jezusa
15,26–32 – przechodnie i żydowscy przywódcy ironicznie ogłaszający prawdę o tożsamości Jezusa.

Akcja pierwszej sekcji jest prowadzona przez żołnierzy rzymskich, w których ręce trafia Jezus. Oni stają się podmiotami wszystkich czasowników używanych w tej perykopie. Każdy z nich funkcjonuje w czasie teraźniejszym, który został zastosowany do opisu przeszłości. Przez to, mimo iż opis jest surowy w ukazywaniu faktów, zyskuje swoją dynamiczność. Milkną wszystkie głosy skandujące: ukrzyżuj go! (w. 25b), okrzyki pełne przemocy i obelg (ww. 16-20a i ww. 26-32). W tle panuje cisza, która skupia uwagę na śmierci Chrystusa.

W drugiej sekcji wiszący pomiędzy dwoma łotrami Chrystus staje się przedmiotem kpin. Poszczególni przechodnie, arcykapłani zwracający się do Jezusa przypominają jego nauczanie, które odczytują w świetle obecnych wydarzeń jako fałszywe. Dla nich wszystkich ukrzyżowanie staje się świadectwem jego porażki.

Kompozycja fragmentu nawiązuje do treści Ps 22. Pierwsze jego echo można odnaleźć w w. 24, gdzie wspomina się o cierpieniu wiernego sługi Bożego wystawionego na złą wolę bezbożnych. Nie jest on cytowany dosłownie aż do w. 34, ale jego reminiscencje ewidentnie kształtują narrację męki.

Gatunek literacki

Przyjmuje się, że Ewangelia Marka wytworzyła nowy gatunek literacki dla opisania życia Jezusa, który nie można zaliczyć ani do biografii ani zwykłego historycznego opisu życia osoby. Analizowany fragment jest przykładem opisu męki Chrystusa stanowiącym gatunek literacki sam w sobie. Na niego będą stylizować swoje opisy śmierci hagiografowie późniejszych męczenników. Zawiera on nie tylko oszczędną choć sugestywną relację wydarzenia, ale przede wszystkim jego interpretację, do której dochodzi się przez zdemaskowanie ironii.

Orędzie teologiczne

Jezus wycieńczony wcześniejszym biczowaniem mógł potrzebować pomocy w niesieniu swojego krzyża. Stąd wynikła konieczność przymuszenia przypadkowej osoby do dźwigania patibulum poprzecznej belki krzyża. Szymon niosący ją w zastępstwie Jezusa jest osobą dokładnie określoną. Pochodzi z Cyreny libijskiej w Afryce północnej, gdzie znajdowała się diaspora żydowska. Wspomnienie postaci Szymona jest nie tylko przywołaniem kolejnego faktu związanego z ukrzyżowaniem Jezusa, ale i może być dowodem na uwiarygodnienie tych wydarzeń. Zostało wspomniane, że jest ojcem Aleksandra i Rufusa, którego prawdopodobnie wspomina św. Paweł w Rz 16,13, jako członka tej wspólnoty. Druga Ewangelia była skierowana właśnie do tego środowiska. Wzmianka o jego pochodzeniu może być też inaczej interpretowana. Nazwa kyreneraios może być odczytywana jako „pochodzący z pola”, co by wskazywało, że prawdopodobnie był rolnikiem.

Miejsce, na którym został ukrzyżowany Chrystus, określone przez Ewangelistę jaką Golgota, było legendarną lokalizacją, w której miała pozostawać czaszka Adama. Grecka nazwa Golgota pochodząca od aramejskiego gulguta może oznaczać czaszkę, kamień bądź głowę. Przyjmując możliwość, że to wyrażenie mogło zostać użyte w znaczeniu – głowa, istnieje prawdopodobieństwo, że autor nawiązuje do tradycji rzymskiej. Każda wygrana odniesiona na polu bitwy wieńczona była triumfalnym pochodem kończącym się w świątyni Jowisza kapitolińskiego w tzw. „miejscu głowy”. Ta hipoteza nie jest wystarczająco potwierdzona. Umożliwiałaby ona dostrzeżenia w opisie męki stylizacji na triumfalny pochód króla utrzymany w ironicznej konwencji.

Gest podania wina z mirrą, które miał otrzymać Chrystus od żołnierzy może być interpretowany dwuznacznie. Zgodnie z nauczaniem rabinów można go odczytywać jako gest miłosierdzia. Nakazywano tym którzy cierpią ból podawać wino zaprawione ziołami dla jego uśmierzenia. Nie ma jednak dowodów na to, że mira działa w ten sposób. W czasach rzymskich wino z perfumami było wykwintnym napojem. Zatem podanie go Jezusowi to prawdopodobnie kolejna kpina z jego jako króla żydowskiego. W Ewangelii św. Mateusza jest wspomniane, że Jezus otrzymuje wino z żółcią – wyjątkowo gorzką substancją uznawaną za truciznę. Można tę wzmiankę potraktować jako nawiązanie do Ps 69,21. Ewangelista Mateusz bez wątpliwości odbiera ten czyn jako wrogi w stosunku do Jezusa.

W w. 25 Ewangelista podaje ramy czasowe, w jakich odbywa się rozstrzygnięcie „sprawy Jezusa”. Jest to drugie z serii odniesień do czasu w jego relacji o ukrzyżowaniu Jezusa: „bardzo wcześnie rano”, „trzecia godzina”, „od godziny szóstej […] aż do dziewiątej”, „o godzinie dziewiątej", „gdy zbliżał się wieczór”.